Protest w obronie Jana Ludwiczaka zatrzymanego w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. przewodniczącego kopalnianej „Solidarności” wybuchł w pierwszych godzinach stanu wojennego i trwał do środy 16 grudnia. Tego dnia rano pod kopalnię dojechały czołgi, milicja i wojsko. Od kul plutonu specjalnego ZOMO na miejscu zginęło sześciu górników. Dalszych trzech zmarło w szpitalach.

Tragedię w kopalni „Wujek” upamiętniono jeszcze tego samego dnia. Przed wyłomem dokonanym przez czołg górnicy ustawili drewniany krzyż. Tuż obok miejsca, w którym pluton specjalny strzelał do tłumu strajkujących górników.

Wokół krzyża, na którym zawieszono górnicze lampki gromadzili się mieszkańcy, składając kwiaty i znicze. W to miejsce docierali górnicy z innych kopalń oraz działacze „Solidarności” z całego kraju. W grudniu 1983 r. Anna Walentynowicz wraz z Kazimierzem Świtoniem podjęli próbę zamontowania tablicy pamiątkowej ku czci poległych górników.

Miejsce pod krzyżem stało się solą w oku dla władz. Osobom gromadzącym się pod krzyżem robiono zdjęcia, wzywano na komendy, internowano. W trakcie rocznic i miesięcznic milicja rozganiała tłumy. Zmieniono nawet trasę autobusu miejskiego, który do tej pory przejeżdżał trasą obok miejsca, w którym ustawiono krzyż. Władze państwowe za wszelką cenę starały się nie dopuścić, aby krzyż stał się dla opozycji kolejnym pątniczym miejscem.

W piątą rocznicę pacyfikacji pod krzyż przyjechali działacze opozycji z Krakowa, m.in. Marian Bracha, Antoni Piekałkiewicz, Zbigniew Romanowski i Jacek Smagowicz. Aresztowani pod kopalnią, utworzyli w katowickim areszcie przy ul. Kilińskiego Małopolski Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek”. Jego członkowie drukowali ulotki i znaczki poświęcone pacyfikacji, a także zbierali fundusze na budowę pomnika.

W 1988 roku w Katowicach próbowano zarejestrować odpowiednik małopolskiego komitetu pod nazwą Społeczny Komitet Budowy Pomnika Górników, którzy zginęli na KWK „Wujek” 16 grudnia 1981 r. Pod pismem skierowanym do władz podpisali się Eugeniusz Polmański, Bazyli Tyszkiewicz oraz Kazimierz Świtoń. Decyzja władz była odmowna. Komitet udało się zarejestrować w roku następnym, po wyborach czerwcowych.

Rozpoczęto zbiórkę funduszy na budowę pomnika upamiętniającego poległych górników, sprzedając cegiełki m.in. w postaci znaczków i pocztówek. Budowę pomnika według projektu Aliny Borowczak-Grzybowskiej i Andrzeja Grzybowskiego rozpoczęto 23 czerwca 1991 r. U szczytu monumentu wysokiego na 33 metrów znajduje się stary drewniany krzyż, pod którym co roku składano kwiaty i znicze. Oddanie pomnika nastąpiło 15 grudnia 1991 roku, w przeddzień 10 rocznicy pacyfikacji. Uroczystego odsłonięcia dokonał ówczesny prezydent Polski Lech Wałęsa.

Po odsłonięciu pomnika komitet budowy przekształcił się w Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” Poległych 16 grudnia 1981 r. Na jego czele stanął Stanisław Płatek, lider grudniowego strajku, ranny podczas pacyfikacji i skazany na 4 lata więzienia. Po wielu latach starań członków komitetu oraz wspierających ich instytucji, udało się w listopadzie 2008 roku doprowadzić do powstania Muzeum Izby Pamięci Kopalni Wujek. Do dziś oprowadzają po nim świadkowie historii – górnicy, którzy w grudniu 1981 r. uczestniczyli w strajku w kopalni „Wujek”.

Przekazany pod ekspozycję budynek (stojący obok Pomnika Krzyża, przy skrzyżowaniu ulic Józefa Gallusa i Wincentego Pola) kopalnianego magazynu odzieżowego ma ponad stuletnią historię. Przed II wojną światową w tym budynku napełniano karbidem lampy górnicze, w późniejszych latach służył jako magazyn odzieży roboczej, a 16 grudnia 1981 roku stał się niemym świadkiem tragicznych wydarzeń. To prawdopodobnie z rampy tego budynku padły śmiertelne strzały w kierunku górników z kopalni „Wujek”.

16 grudnia 2011 roku została zawarta umowa w sprawie prowadzenia wspólnej instytucji kultury pn. Śląskie Centrum Wolności i Solidarności, pomiędzy Województwem Śląskim a Miastem Katowice. W umowie obie strony zobowiązały się do prowadzenia instytucji kultury Śląskie Centrum Wolności i Solidarności, jako wspólnej instytucji kultury dwóch organizatorów.

Działalność Śląskiego Centrum Wolności i Solidarności nastawiona jest głównie na edukację. Większość wydarzeń skierowana jest do uczniów. Najważniejszym z nich jest Bieg Dziewięciu Górników, w którym młodzież ze szkół województwa śląskiego w biegu gwieździstym spotyka się pod Pomnikiem Krzyżem w Katowicach każdego 16 grudnia.

Centrum zajmuje się także upamiętnieniem i pogłębianiem wiedzy o historii śląskiej „Solidarności”. Prowadzone są nagrania filmowe z działaczami opozycji antykomunistycznej, badania naukowe, a także działalność wystawiennicza i wydawnicza. 16 grudnia każdego roku pod Pomnikiem Krzyżem organizowane są obchody pacyfikacji kopalni „Wujek”.

Dziś nie trzeba już narażać się na represje, by oddać hołd poległym górnikom z kopalni „Wujek”. Wystarczy być 16 grudnia pod Pomnikiem Krzyżem.

Tymi dość dziwnymi słowy Alicja Knast Dyrektor Muzeum Śląskiego, w Katowicach rozpoczęła swoją przedmowę do książki o kopalni. Jednej kopalni na Górnym Śląsku, a konkretnie, w Katowicach. Kopalni Ferdynand, której już nie ma, nie istnieje, jako zakład produkcyjny, ale istnieje dalej, oczywiście z pozostałościami swojej infrastruktury, jako muzeum, ale czy tylko i wyłącznie? Wniosek autorki tych zapisanych cytatów emerytowanego pracownika przemysłu wydobywczego był następujący: „Długo myślałam o tej sytuacji i dzisiaj wiem jedno: kopalnia ma w sercach górników miejsce szczególne. Jest rodzajem idei, której "niegórnicy" nie są wstanie pojąć”.

Trudno to zrozumieć, ale tylko pozornie. Bo czym jest ekonomia. Mrocznymi liczbami w księgowości, które decydują o egzystencji zakładu pracy? Równaniem, że lewa musi się równać prawej? Bilansem, analizą transakcyjną, strategią marketingową, wykresem funkcji z giełdy o notowaniach walorów, czy też dyskursem publicznym, iż należy liberalnie, a nie socjalnie? A może zwyczajnym popisem wiedzy, z historii o gospodarce, między profesorami, przykładowo Balcerowiczem czy Kołodko? A może też zwyczajnie religią, bo to przecież faraonowie, kardynałowie, kiedyś zajmowali się zarządzaniem gospodarką państwa. A i dziś, kiedy piszę te słowa, to kapłan modli się, w symbolicznej procesji Bożego Ciała, o mieszkańców i ich okoliczne zakłady pracy, co należy przyznać, na marginesie moich rozważań, w aktualnej sytuacji, pandemii, ma dla wielu przedsiębiorców oraz ich pracowników, kulturowe i socjologicznie, bardzo duże znaczenie.

A kiedy przeczytamy biografie różnorakich ludzi sukcesu, jak to zaczynali, np. Helena Rubinstein z Kazimierza, w Krakowie, z dwunastoma słoiczkami "tajemniczego kremu" i stworzyła imperium kosmetyczne, warte 100 mln dolarów, to należy zrozumieć, że ekonomia posiada też inny wymiar, miłości i etosu (co szczególnie ważne na Śląsku) do pracy, do firmy, którą się stworzyło i do swoistego ideału przedsiębiorczości.

Dlatego warto zrozumieć słowa tego prostego górnika, w wymiarze ekonomii serca do pracy, poświęcenia jednemu miejscu pracy, dziedziczenia, w rodzinie, tradycji górniczego trudu.

Lata 70 ubiegłego wieku, to prawdziwe, złoty czas dla górników, w Polsce. Historycy, którzy, tak jak Antonii Czubiński, gloryfikują tamten okres PRL- u, w historii naszego kraju, charakteryzują, czas, lat 1971 -1979, jako polityką przyspieszenia i dynamicznego rozwoju . Znany z wykształcenia ekonomicznego, bo absolwent SGPiS, historyk Wojciech Roszkowski dla odmiany określił to zupełnie inaczej: „Chaos, typowy dla systemu sztywnego planowania, pogłębił się, zatem częściowo także na skutek reakcji społeczeństwa, zawiedzionego po raz kolejny w swoich nadziejach. Esencją kryzysu stało się kłamstwo”.

Jak zatem ostatecznie przedstawić ten okres skoro dla jednych to prosperity, a dla innych czas chaosu, a dla znanego nam już anonimowego górnika, z pewnością to czas bardzo ciężkiej pracy, ale też dobrobytu całej jego rodziny. Sama ekonomia, jako nauka też ma ciekawe propozycje analizy takiego zagadnienia. Podejście do teorii badań przyczyń wzrostu gospodarczego, to jej istota rzeczy od początku istnienia.

20 grudnia 1970 r. VII Plenum KC PZPR odwołało Władysława Gomułkę, a funkcję I sekretarza KC PZPR objął Edward Gierek . Sytuacja gospodarcza Polski była, w tym czasie zła, przeciętna polska rodzina miała dochody, na 1 członka tylko nieznacznie wyższe od minimum socjalnego, w 1969 r. dochód narodowy na 1 mieszkańca był wyższy na Węgrzech o 10 %, w NRD o 50 %, w RFN o 110%, dlatego na VIII Plenum KC PZPR, w lutym 1971 r. Gierek zapowiedział rekonstrukcję polityki gospodarczej państwa . Decyzje te zaaprobował również zwołany na grudzień 1971 r. VI Zjazd PZPR . Wyznacznikiem tego planu było odrzucenie przygotowanego w latach 1968-1970 planu 5 letniego, na okres 1971-1975 i przedstawienie nowych koncepcji tzw. „wielkiego skoku inwestycyjnego” . Choć rozumienie pojęcia inwestycyjnego, mało znaczyło, wtedy, jako porównania kosztów i efektów, w rozumieniu finansowy . No i oczywiście pod wpływem marksizmu miał być to, tylko projekt o charakterze państwowym. Choć już od 1961 roku znany był model gospodarczy Włodzimierza Brusa „Model zdecentralizowany”, który wprowadzał pewne elementy decentralizacji decyzji gospodarczych . Gierek na zjeździe zaproponował przeznaczenie na inwestycje 24 % dochodu narodowego, produkcja środków produkcji miała wzrosnąć o 52 %, produkcja konsumpcyjna o 42 % . Zadeklarował również, w swoim referacie programowym, że drogę PZPR wyznacza marksizm - leninizm . Należy też nadmienić, że jak to bywało, w tym czasie dla poparcia partii, jej VII i VIII Plenum KC, aktyw kopalń, zadeklarował dodatkowe wydobycie, w 1971 roku o ok. 900 tys. ton węgla. Tak w latach 70 XX w. wyglądało, polskie górnictwo . Polska, stała się wtedy swoistym „laboratorium historii”, światowa gospodarka odchodziła od centralizacji i planowania ku demokracji i rynkowi . Logikę tego planu opisał Stanisław Gomułka: „Uzyskanie wielomiliardowych kredytów zagranicznych i akceptacja na szereg lat poważnej nadwyżki importu nad eksportem, czyli tzw. polityka „otwartej gospodarki” . Ten okres można podzielić na dwie części lata 1970-1974 i 1975 – 1979, pierwszy to czas inwestycji i konsumpcji zakończony załamaniem równowagi rynkowej, drugi to czas tzw. „manewru gospodarczego” . Należy zwrócić uwagę na fakt, że już, w pracach poprzedniej ekipy (W. Gomułki) myślano nad zmianą polityki przemysłowej tzw. koncepcja „selektywnego rozwoju”, ale śląskie lobby E. Gierka wygrało na rzecz koncepcji „harmonijnego rozwoju” . W tej koncepcji polityka tzw. „WOG wielkich organizacji gospodarczych” była mocno tożsama z gospodarką Śląska. I choć sprawa jest bardziej złożona to fakt, że Górny Śląsk został nazwany w tym czasie „Górnośląska Katanga” świadczy o rozwoju przemysłu ciężkiego i możliwościami dużych zakładów pracy . (Kluby sportowe np. Górnik Zabrze, Domy kultury, uzdrowiska, Święto ‘Trybuny Robotniczej”) Węglowy program dla Górnego Śląska zapoczątkowany jeszcze za Gomułki, w czasach Gierka uzyskał swoje apogeum, jego celem było wydobycie ponad 200 mln ton węgla rocznie, głównie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym.

Górnictwo potrzebowało inwestycji, przemysł wydobywczy przezywał różne koleje losu. Datując jego początki na ziemiach polskich od V-II tysiąclecia, przez kolejne epoki do dnia dzisiejszego, jest to obszar wielkich inwestycji . Inwestycje te były możliwe dzięki kredytom. Sam Gierek po latach oceniał tą politykę, w następujący sposób: „Chcę zwrócić uwagę, że do momentu mojego odejścia, to znaczy do września 1980 roku., Polska spłaciła bankom zachodnim 25 mld dolarów, a dług nasz wynosił wówczas niepełne 19 mld.”.

Na początku lat 70 ziemia śląska wyprzedzała inne obszary kraju i choć pod względem ekologicznym stała się ostrzeżeniem. Na gęsto zaludniony teren, województwa katowickiego, 2 mln mieszkańców, spadała tona pyłów rocznie, ale lepszy poziom życia, „załatwianie” wszelakich dóbr materialnych było łatwiejsze dla pracowników kopalń . Pisano wtedy, że Polska, w latach 1955-1977 znajdowała się, w pierwszej dziesiątce najszybciej rozwijających się pod względem przemysłowym krajów świata . W kraju władza chętnie prezentowała obraz, że Polska znajdowała się na drugim miejscu, w Europie i czwartym na świecie po USA, ZSRR i Chinach, pod względem wydobycia węgla kamiennego (7,4%), podkreślano, że jesteśmy na pierwszym miejscu, w świecie pod względem wydobycia węgla kamiennego na jednego mieszkańca (5045 kg w 1975 r.) . Ciągle pracujący motor napędowy gospodarki tak można określić górnictwo, w dekadzie lat 70. W okresie 1970-1979 zwiększono wydobycie węgla ze 140 mln do 201, węgiel był podstawowym artykułem eksportowym, zaspakajał potrzeby energetyki i hutnictwa, w tym czasie wybudowano 8 nowych kopalń oraz zmechanizowano 96 % wydobycia . Wraz z budowanymi, w latach 60 sześcioma kopalniami w Rybnickim Okręgu Węglowym, stanowi to, obraz węgla kamiennego, jako podstawowego filaru gospodarczego rozwoju kraju.

Obok rozwoju praktycznego równolegle szedł proces badań naukowych. Rozwijał się Główny Instytut Górnictwa, w Katowicach „Od kwietnia 1971 roku jego biblioteka zaczęła udostępniać swoje zbiory w nowych, zaprojektowanych specjalnie dla niej pomieszczeniach, wyposażonych w nowoczesny sprzęt. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte to dalszy okres rozwoju Biblioteki. W tym czasie zatrudnionych było 16 pracowników, księgozbiór liczył około 120 000 voluminów, a rocznie odwiedzało ją około 7000 czytelników” . Ciekawe prace badawcze prowadził tam praf. Bronisław Zyska, w latach 1978-1993 zasiadał w Radzie Naukowej GIG, gdzie powołał Pracownię Drewna Kopalnianego, przekształconą w Samodzielny Zakład Inżynierii Materiałowej, którego był kierownikiem . Ciekawostką jest fakt, że Wyższa Szkoła Bankowa, w Poznaniu, oddział zamiejscowy w Chorzowie, jednej z sal, auli, nadano, w roku 2008, jego imię, po śmierci. Doceniając dorobek na rzecz nauki i gospodarki Polski i Górnego Śląska.

W górnictwie zarabiało się bardzo dobrze, w porównaniu do innych sektorów gospodarki. W 1980 r. średnia płaca w województwie katowickim kształtowała się na poziomie 126,5 % średniej krajowej, a w branży wydobywczej była jeszcze większa . W myśl propagandowego hasła„Aby Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej” . Budowano „Drugą Polskę” Edwarda Gierka, która, stała na fundamencie wydobycia węgla kamiennego oraz brunatnego, którego wydobycie utrzymywało się na poziomie 35 mln t. rocznie . W 1978 roku, w polskim przemyśle pracowało 29,7% czynnej zawodowo ludności . W 1976 roku dług dewizowy Polski wynosił 10 mld dolarów, a spłacać go można było tylko węglem, co powodowało presję na jego wydobycie i zmiany organizacji pracy, co spowodowało wprowadzeniem systemu czterobrygadowego, czyli pracy ciągłej na trzy zmiany . Ostatnią inwestycją, w epoce lat 70, była kopalnia „Budryk” w Ornontowicach, budowę rozpoczęto w 1979 r. a zakończono w 1994 r..

Należy jednak zwrócić uwagę, że polska gospodarka, podobnie jak inne KDL –y nie była kompletnie odosobniona od gospodarki światowej, wprawdzie udział w RWPG, wielkich zmian nie wywołał, ale kontakty z zachodem już tak . Przykładem takiej kooperacji międzynarodowej była praca naukowa prof. Bronisława Zyski nad eksploatacją przenośników taśmowych, w kopalniach węgla kamiennego, kiedy to korzystano ze współpracy z angielskimi środowiskiem inżynierów . W tym miejscu należy podkreślić, duże osiągnięcia polskiej nauki. W tamtym czasie dużym zagrożeniem był samozapłon taśmociągów, powodem, którego był porost grzybów na taśmach, w urządzeniu jakim jest taśmociąg węglowy, co ilustruje poniższe zestawienie, ograniczone jedynie do dekady lat 70:

Zestawienie wypadków śmiertelnych przy pożarach egzogenicznych:

Efektem tych prac naukowych była inicjatywa uruchomienia w 1975 roku drugiej wytwórni, po Bydgoszczy, taśm PCW, zakończona na etapie projektów rozporządzeń Rady Ministrów, co w efekcie końcowym spowodowało konieczność importu, taśm PCW, w ilości ok. 100-150 km rocznie.

W moim głębokim przekonaniu, koniecznym jest, poświęcić nieco więcej słów, zagadnieniu wypadkowości na kopalniach. Zacznę od cytatu Marka Sapińskiego: „Zacząłem pracę w „Katowicach” w 1974 roku, zaraz po studiach. 15 czerwca w szpitalu odwiedziłem mojego ojca, a zaraz gdy przyszedłem do kopalni, okazało się, że zdarzył się wypadek. W szatni na noszach leżały zwłoki trzech górników. Czwartego, sztygara Janika, przysypało i jeszcze go szukano. Zjechaliśmy na dół, ale przez akcję ratunkową wydobycie wstrzymane. Siedzieliśmy przez całą szychtę na fezerunku, czyli miejscu zbornym. Kiedy wracaliśmy ktoś rzucił, że mam iść szybciej, ba na górze czeka na mnie wiadomość. Od razu się domyśliłem, że chodzi o ojca. Zmarł, kiedy byłem pod ziemią. A Janika znaleźli zaraz potem na nocnej zmianie. W tamtym czasie najważniejszy był węgiel i nacisk na jak największe wydobycie, bo górnictwo było największym dostawcą dewiz. Krążył dowcip, że na kopalni pracuje się sześć godzin – od szóstej do szóstej, ale w tym powiedzeniu było dużo bezsilnej złości na to, co się wtedy działo. Jeden z moich kolegów przez pół roku nie miał ani jednego dnia wolnego, z kopalnią się nie brało rozwodu. Tak szczęśliwie się często składało, że tam gdzie się coś złego działo, zwykle nie było ludzi. Przecież tam, tam gdzie zabiło sztygara Janika i trzech jego górników mogło zginąć dużo więcej osób, ale los chciał, że pracowali w tamtym momencie gdzie indziej. Sam, kiedy przejeżdżałem koło kopalni to odwracałem głowę, żeby jej nie widzieć, ale kiedy kopalnia była likwidowana przeżywałem to prawie jak sprawę osobistą. Było mi strasznie żal. Coś się kończyło”.

Najważniejszy był węgiel i wydobycie, a nie zdrowie pracownika. W tych latach w kraju pogardliwie mówiono „sprzedaj konia, kup Ślązaka”, co było synonimem górnika woła roboczego . Propaganda sukcesu pokazywał górników, w dniu ich święta „Barbórki”, TVP transmitowała imprezę z katowickiego Spodka, (1976), gdzie 10 tyś. „przodujących ludzi pracy” spotkało się Edwardem Gierkiem i premierem Piotrem Jaroszewiczem, w myśl hasła „niech się świeci górniczy stan” górnik to był ktoś wielki . Prawda był jednak inna, ta profitowana elita klasy robotniczej stała się najbardziej eksploatowaną grupą pracowniczą w kraju . Szczególnie nieekonomiczny okazał się system pracy na zmiany czterech brygad, praca w systemie ciągłym, była pond siły górników, a i maszyny górnicze, w ciągłym ruchu, nie wytrzymywały bez konserwacji, przeglądów i naprawy czy serwisowania. No i co najgorsze „czterobrygadówka” doprowadziła do rozkładu życia rodzinnego, górnik raz na jakiś czas miał wolną niedzielę, na co zwrócił uwagę biskup robotników, metropolita katowicki Herbert Bednorz, walcząc z tym zjawiskiem, w myśl hasła „Niedziela Boga i Nasza”.

Przykładem tego była historia Jana Ludwiczaka z KWK „Wujek”, który mówiąc o tych sprawach, pracowniczych zbudował sobie autorytet wśród załogi i został późniejszym liderem NSZZ „Solidarność” w tym zakładzie pracy.

KWK „Wujek” była sztandarową kopalnią jej zatrudnienie 1947-1978 ciągle się zmieniało, a w latach 70 wzrastało jak pokazuje tabela:

Zatrudnienie w kopalni „wujek” w latach 1947-1978

Na tej kopalni dzięki procesowi inwestycyjnemu od roku 1970, w postaci takich przedsięwzięć jak:

1. Budowa osadnika wód popłuczkowych, wraz z rurociągami i pompownią
2. Modernizacja kotłowni
3. Rozbudowa dworca kopalnianego
4. Budowa nowego zakładu przeróbczego
5. Modernizacja wentylatorów głównych
6. Budowa hotelu robotniczego
7. Modernizacja szybu wentylacyjnego
8. Budowa zakładowego domu kultury
9. Budowa dwóch kotłów
10. Modernizacji rozdzielni głównej
11. Budowa łaźni górniczej wraz z lampownią, markownią i pomostem doprowadzono, do znacznego wzrostu wydobycia.

Ten wzrost efektów pracy w przypadku KWK „Wujek” obrazuje następujące zestawienie:

Wydobycie węgla kamiennego w kopalni „Wujek” w latach 1971-1980

Praca w kopalni na Śląsku była zawsze czymś szczególnym. Mówiło się o kopalni, jako jedynej żywicielki rodziny. W monokulturze ekonomicznej faktycznie jest to fenomen socjologiczny i kulturowy, a dziś historyczny. Bowiem kiedy zmienia się nasza gospodarka, kiedy zmienia się gospodarka świata, idąc w kierunku „przeróbki” musimy pamiętać, co węgiel znaczył i co może oznaczać w XXI wieku . Obok wielkich problemów bezpieczeństwa związanego z coraz głębszym wydobyciem, co oznacza większe koszty inwestycyjne na ścianie, dojazd na pole wydobycia, zbyt itp. Należy myśleć o naukowym podejściu do węgla, jego przeróbki w gaz, na dole w kopalni, no i pro perspektywicznie, w Unii Europejskiej epoki „Zielonego Ładu” potrzeba w odpowiedzialny, ekonomiczny i socjologiczny, sposób, wykorzystując doświadczenia innych państwa w Europie, opracować polityczny plan dla polskiego górnictwa. Koniecznym jest korzystanie z narzędzi socjometrycznych i ekonomicznych, a i już dzisiaj historycznych, (szczególnie po transformacji ekonomicznej po 1989 roku PGR-y, huty, stocznie) by w cywilizowany sposób rozwiązać wszystkie problemy tej branży i Górnego Śląska.

W Królewskiej Hucie przed włączeniem do państwa polskiego znajdowało się kilka niemieckich szkół średnich. Były to dwa gimnazja męskie i jedno liceum żeńskie. Szkoły te były podstawą do przekształceń oświatowych po 1922 r. w szkolnictwie polskim na terenie miasta.

Zmiany w szkolnictwie ograniczone były jednak umowami międzynarodowymi – traktatem wersalskim i konwencją genewską. W pierwszym Polska zobowiązała się do równego traktowania bez względu na przynależność państwową obywateli przy organizacji szkół prywatnych i państwowych. Postanowienia traktatu zostały rozszerzone w polsko-niemieckiej konwencji dotyczącej mniejszości narodowych, podpisanej w maju 1922 r. Rozdział IV działu 4 poświęcony był między innymi szkolnictwu średniemu. W przypadku zgłoszenia odpowiedniej liczby chętnych uczniów lub opiekunów prawnych polskie władze państwowe miały obowiązek założenie szkół dla mniejszości, klas z językiem wykładowym mniejszości lub kursu religii i języka, w jakim posługiwała się mniejszość, przede wszystkim niemiecka. Klasy dla mniejszości niemieckiej powstały w gimnazjach na terenie Królewskiej Huty, ale szkoły te uległy w następnych latach stopniowej polonizacji.

W 1922 r. największą renomą w mieście cieszyło się gimnazjum klasyczne. Korzenie szkoły sięgają 1869 r., jako placówka prywatna, a od 1872 r. miejska. W 1877 r. przekształcono ją w gimnazjum, a w 1884 r, została szkołą państwową. Gimnazjum polskie utworzono 5 września 1922 r., z klasami dla mniejszości niemieckiej. W 1934 r. z powodu zmiany nazwy miasta Królewska Huta na Chorzów, placówce nadano nazwę Państwowe Gimnazjum imienia Odrowążów. Szkoła miała nadany w ewidencji gimnazjów numer 867. W 1937 r. w wyniku reformy szkolnictwa powstały przy gimnazjum klasy liceum z wydziałami klasycznym i humanistycznym, a nazwę placówki zmieniono na Państwowe Gimnazjum i Liceum imienia Odrowążów w Chorzowie. Od tego roku zamknięto klasy niemieckie, z powodu otwarcie niemieckiego Gimnazjum Prywatnego (Eichendorffschule).

Drugą polską szkołą średnią w mieście było miejskie Gimnazjum Żeńskie, które korzeniami sięgało 1879 r. jako szkoła prywatna, a następnie została przejęta przez Królewską Hutę w 1900 r. Na cześć żony syna cesarza Niemiec Cecylii Mecklemburg-Schwerin nazwano placówkę w 1906 r. Szkołą Cecylii (Cecilienschule), a dwa lata później Liceum Cecylii (Cecilien-Lyceum). Szkoła borykała się z pewnymi trudnościami lokalowymi w związku z czym zmieniała miejsca funkcjonowania. Od 1905 r. trwały prace budowlane związane z nowym gmachem szkoły, który został oddany do użytku w kwietniu 1907 r. Po przejęciu szkoły przez władze polskie opublikowano zapisy do szkoły polskiej we wrześniu 1922 r. Ukończenie liceum nie pozwalało jednak uczennicom studiowania na wyższych uczelniach. Dlatego na wniosek rodziców i Rady Miasta Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przekształciło szkołę w 1924 r. w gimnazjum żeńskie o profilu humanistycznym. Klasy niemieckie zachowały status licealny, ale brak możliwości studiowania po ich ukończeniu powodował zmniejszenie się liczby uczniów w tych oddziałach. Ostatecznie klasy niemieckie zlikwidowano w 1931 r. Do tego momentu placówka nosiła nazwę Miejskie Gimnazjum Żeńskie z oddziałami licealnymi dla mniejszości językowej niemieckiej. W okresie międzywojennym placówka miała nadany numer ewidencji 888.

Obok gimnazjów humanistycznych istniało w Królewskiej Hucie także Państwowe Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze, do którego uczęszczali tylko chłopcy. Była to placówka tego szczebla w mieście najmłodsza, jej początki sięgają 1911 r. Wcześniej od 1897 r. działała jako szkoła realna (Realschule), a później została przekształcona w Królewską Wyższą Szkołę Realną (Königliche Oberrrealschule). Na potrzeby tej placówki wybudowano nowy obiekt szkolny. We wrześniu 1922 r. zostało otwarte polskie gimnazjum z klasami dla mniejszości niemieckiej. W roku szkolnym 1926/1927 dobudowano do budynku szkolnego trzecie piętro i przebudowano aulę szkoły. W latach trzydziestych XX w. placówka nosiła imię św. Stanisława Kostki, a w ewidencji gimnazjów znajdowała się pod numerem 868. Po wprowadzeniu reformy szkolnictwa od 1937 r. w gimnazjum powstała klasa liceum z wydziałem matematyczno-fizycznym.

Gimnazja państwowe finansowane były przez Śląski Urząd Wojewódzki, z niewielkim dofinansowaniem ze strony władz komunalnych, głównie na cele socjalne dotyczących uczniów. Miejskie Gimnazjum Żeńskie utrzymywane było przez miasto, ale przy dużym wsparciu Skarbu Śląskiego, w formie subwencji, którą co roku wpłacał władzom komunalnym Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach.

Gimnazja, które były wtedy średnią szkołą ogólnokształcącą, obejmowały ośmioletni okres nauczania i składały się z trzyletniego gimnazjum niższego i pięcioletniego gimnazjum wyższego. Były one profilowane o charakterze: klasycznym, humanistycznym i matematyczno-przyrodniczym.

W wyniku reformy z 1932 r. wprowadzono zmiany w szkolnictwie ogólnokształcącym. Szkoła średnia składała się z czteroletniego gimnazjum i dwuletniego liceum. Gimnazja nie były profilowane, natomiast licea miały się specjalizować na kierunkach: matematyczno-fizycznym, przyrodniczym, klasycznym i humanistycznym.

Bibliografia:

• Araszkiewicz F., Szkoła średnia ogólnokształcąca w Polsce w latach 1918-1932, Wrocław – Gdańsk 1972.
• Druga Księga Jubileuszowa. Akademicki Zespół Szkół Ogólnokształcących: szkoła, nauczyciele, absolwenci, t. 1, pod red. A. Zyski, Chorzów 2009.
• Falęcki T., Niemieckie szkolnictwo mniejszościowe na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, Kraków 1970.
• Herrmann R., Z historią w tornistrze. Stulecie budynku IV Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej-Curie w Chorzowie, Chorzów 2007.
• Hojka Z., Szkolnictwo średnie i zawodowe w inspektoracie królewskohuckim (chorzowskim) w latach 1922-1939, [w:] Z dziejów oświaty w Chorzowie. Materiały z sesji naukowej 8 października 1997 r., pod red. J. Kurka, Chorzów 1998.
• Piegza M., Chorzowskie szkoły: dawniej i obecnie, Chorzów 2010.
• Pobóg-Rutkowski A., Historia Miasta Królewskiej Huty, Królewska Huta 1927.
• Polsko-niemiecka konwencja zawarta w Genewie 15 maja 1922 roku, Genewa 1922.
• Prażmowski J., Szkolnictwo w województwie śląskim: przedszkola, szkoły wszelkiego typu, nauczycielstwo: opracowane na podstawie materiałów urzędowych i innych źródeł, Katowice 1936.

Lokalny kontekst geograficzno-historyczny

Tematyka będąca treścią artykułu wydaje się być dość znana i w znaczącym stopniu zbadana. Niemiecka polityka okupacyjna ziem polskich i proces eksterminacji narodu żydowskiego są dobrze opracowanymi w formie syntetycznej. Ich etapy z poziomu generalnego są szerszej opinii wiadome. Jednakowoż proces Zagłady na szczeblu lokalnym może być zdeterminowany specyfiką regionu, która nie musi być znana czytelnikom z centralnej, południowej czy wschodniej części Polski.

Aby łatwiej było się poruszać w tym zagadnieniu istotne jest wskazanie tych elementów specyficznych dla regionu, które determinują treści przedstawione w artykule. Uwzględniając uwarunkowania geograficzne antybohater artykułu tj. Harry Schulz był związany z dwoma miejscami:
1.Łobżenicą – niewielkim, bo niespełna 3 tysięczne miasteczko dziś w woj. wielkopolskim, ale leżące przy granicy z woj. kujawsko-pomorskim. Przed wojną od 1938 roku w woj. pomorskim (wcześniej również jak dziś związana administracyjnie z Wielkopolską).

Odnosząc się do aspektów natury historycznej i socjologicznej należy przywołać zarys obecności Żydów na pograniczu wielkopolsko-pomorskim oraz krótkie, choć intensywne funkcjonowanie w regionie Volksdeutscher Selbstschutz.

Żydzi w regionie wielkopolsko-pomorskim pojawiają się na przeł. XV i XVI wieku, choć prawdopodobnie byli już wcześniej. Z czasem po etapie umocnienia ich obecności podejmowano kroki w celu pozbycia się ich. Tradycyjnie wykorzystywano stałe i sprawdzone powody, tj. klęski żywiołowe, fale nieurodzaju czy głodu itp. W Bydgoszczy zakazując im osiedlania się w poł. XVI wieku, zdecydowali się przenieść się m.in. do pobliskiego Fordonu. Nota bene istotnie on na tym skorzystał przyspieszając swój rozwój ekonomiczny. W czasach pruskich często te zakazy dla Żydów odnawiano, szczególnie pozbywając się uboższych Żydów. Natomiast na szczeblu lokalnym bywało różnie i generalnie do lat 70. XIX wieku obserwujemy wzrost populacji żydowskiej. Po tym momencie tendencja ta nie tylko zostaje zahamowana, ale obserwujemy zjawisko depopulacji. Wyjeżdżają do zjednoczonych i bogatych Niemiec lub USA, następuje spadek dzietności, konwersje, asymilacja z kulturą niemiecką. W efekcie np. w Bydgoszczy Żydzi stanowią zaledwie ok.2%, a w interesującej nas Łobżenicy ok.10 %. W okresie międzywojennym w większości skupisk mniejszość żydowska stanowi faktyczną mniejszość i nie jest tak obecna oraz tak widoczna jak w centralnych czy wschodnich ziemiach polskich. W początkach wojny i okupacji jest już ich niewielu, znikają.

Pozostało jeszcze wyjaśnić istotę paramilitarnego Volksdeutscher Selbstschutz (Samoobrona Etnicznych Niemców) tj. Niemców zamieszkałych w Polsce przed wojną, której zastępcą dowódcy na powiat łobżenicki był wspomniany Harry Schulz.

Po wkroczeniu Wehrmachtu miejscowi Niemcy organizowali się by rzekomo zabezpieczyć porządek i chronić obiekty komunikacyjne, ale też przeprowadzać rekwizycje. Na konferencji we wrześniu 1939 roku pod kierownictwem Heinricha Himmlera ustalono, że grupy Niemców z byłych ziem polskich (Volksdeutschów) będą podporządkowane SS i zgodnie z wolą Hitlera będą wspierać działania Einsatzgruppe czyli oczyszczanie z polskiej inteligencji i Żydów. Stworzono 3 okręgi podporządkowane SS:
a) Południowy z Wrocławiem
b) Centralny z Poznaniem
c) Północny z Bydgoszczą jako Selbstschutz Westpreussen z Ludolfem von Alvenslebenem jako dowódcą.

Nie mieli mundurów, a jedynie białe opaski z napisem Selbstschutz (na Pomorzu zielone z czarnym napisem). Jedynie dowodzący oficerowie mieli zielone mundury SS. Członkowie organizacji czuli się panami życia i śmierci. Przeprowadzano tzw. sądy doraźne – wystarczyła opinia dwóch Niemców o rzekomej antyniemieckiej postawie Polaka i jego los był przesądzony.

Selbstschutz realizował tzw. dzikie akcje, a członkowie byli bardziej rabusiami biorącymi odwet na polskich i żydowskich sąsiadach (często mordowano by się wzbogacić na majątku ofiary). Udział w tej organizacji wielu Niemców traktowało jako potwierdzenie swej niemieckości, nie chcieli być obywatelami Rzeszy II kategorii. Co ważne, nie było nakazu wstąpienia, ale uważano to za naturalne i obowiązkowe. Za niewstąpienie do organizacji nie groziła żadna kara. Od funkcjonariuszy Einsatzgruppe różniło ich to, że nie byli ludźmi z zewnątrz, a ofiary częstokroć były ich sąsiadami. Członków organizacji można nazwać „gorliwymi katami Hitlera”.

Obóz na terenie zgromadzenia zakonnego Misjonarzy Świętej Rodziny oficjalnie był obozem internowania, ale nazwa ta zbyt łagodzi jego ludobójczy charakter jaki miał w praktyce. Niekiedy mówi się o tych obozach jako „dzikich”. Były najczęściej one dziełem lokalnych działaczy Selbstschutzu, oczywiście za zgodą niemieckich władz. Obozy te odbiegają od klasycznego wizerunku obozów jakie mamy w swych wyobrażeniach. Powstawały na terenie szkół, zabudowań majątków czy jak w Górce z wykorzystaniem zabudowań klasztornych. Ten został utworzony 23 października 1939 roku.

Harry Śchulz (w środku) wraz z grupą strażników

Od początku jego komendantem był Harry Schulz. Podlegało mu 10 strażników z Selbstschutzu i to on jest odpowiedzialny za losy więźniów oraz wszystko co się działo na terenie obozu. Początkowo jedynymi więźniami było 30 duchownych, do których później dołączają okoliczni księża i zakonnicy. Zamordowano ich pod kierownictwem Schulza 11/12 listopada, część w Górce, a większość (48) w żwirowni w pobliskim Paterku. Na ich miejsce wg zeznania Schulza złożonego w 1940 roku przed sądem niemieckim sprowadzono kolejnych więźniów tj. kilku Polaków i 36 Żydów, w tym troje dzieci w wieku 5-7 lat. Komendant kierował i doprowadził do zamordowania Żydów:

Kruża Z., Swastyka nad Górką Klasztorną.

Miejsce pochówku zamordowanych w listopadzie 1939 roku (cmentarz w Łobżenicy).

Zanim tego dokonano krańcowo pastwił się nad młodymi kobietami. Wydarzenia te uzupełnia osadzony w obozie 12 dni wcześniej Jan Topór, który zeznając w 1962 roku opisał wydarzenia z 24 listopada 1939 roku:

„Dziewczętom żydowskim kazano się rozebrać do naga i biegać po ogrodzie w świetle latarek. Szczuto przy tym psami. Gdy już były zmęczone do najwyższego stopnia, zostały również zastrzelone nad grobem i wrzucone do niego. Po uśmierceniu wszystkich Rux rozwiązał mi ręce i wtedy musiałem pomordowanych zarzucać ziemią. Nazajutrz kazał mi grób wyrównać.” AIPN Bydgoszcz

Zeznający przed Barbarą Bojarską z Instytutu Zachodniego Jan Topór przedstawił jeszcze jedno jakże okrutne zdarzenie mające miejsce tegoż wieczoru na terenie obozu w Górce Klasztornej, o którym Harry Schulz nie wspomina przy procesie z 1940 roku:

„(…) Potem przyprowadzili Żydów i Annę Jaworską (Polkę, bohaterską łączniczkę z powstania wielkopolskiego odznaczoną Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari – GK). Przywiązali jej do nóg silne liny i dwom grupom Żydów, po pięciu w każdej, kazali ciągnąć w przeciwnych kierunkach. Selbtschutze obiecali, że ich za to zwolnią. Kobieta prosiła o darowanie życia, bo ma drobne dzieci. Krzyczała w niebogłosy. Zapamiętałem jej ostatnie słowa: Jezus, Maryja! Ludzie co wy ze mną robicie? Schultz popędzał Żydów. Gdy z rozerwanej kobiety wnętrzności wypłynęły, kopnął te strzępy skrwawionego ciała razem z linami do dołu. Żydów zaraz potem zastrzelono jako kolejne dwie piątki”.
AIPN Bydgoszcz

Płyta nagrobna zamordowanej Anny Jaworskiej w listopadzie 1939 roku (cmentarz w Łobżenicy).

Zeznanie samego Schulza na jego procesie przed Sondergericht Bromberg oraz zeznania Jana Topora, świadka masakry z 24 listopada 1939 roku, ukazują komendanta obozu jako bezwzględnego mordercę. Schulz jawi się jako okrutny i pozbawiony skrupułów kat, nie cofający się przed najbardziej nieludzkimi działaniami, czego dowodem jest pozbawienie życia niewinnych i bezbronnych cywilów. Przedstawione czyny komendanta i jego załogi nie są czymś wyjątkowym. W innym z podobnych obozów (Karolewie) ekshumowano po wojnie ponad 260 ciał więźniów pozbawionych czaszki.

Wobec krańcowego bestialstwa, częstego braku dyscypliny, łamania niemieckiego prawa, notorycznego, przywłaszczania sobie dóbr materialnych przez członków Selbstschutzu władze niemieckie 26 listopada 1939 roku podjęły decyzje o likwidacji tej organizacji i co za tym idzie obozów przez nią kierowanych. Harry Schulz odpowiada za śmierć co najmniej 186 osób dokonanych w Górce i okolicy.

Harry Schulz urodził się 20 kwietnia 1910 roku w Łodzi z matki Polki (m.in. kasjerka w kinie) i ojca Niemca (księgowy), który szybko opuścił rodzinę co znacząco wpłynęło na status ekonomiczny rodziny. Harry po krótkim epizodzie w Toruniu wraca do Łodzi gdzie pracuje fizycznie. W 1938 roku zdobywa pracę księgowego we młynie w majątku Rataje k. Łobżenicy. Właściciel, etniczny Niemiec, aktywizuje go narodowo przy jego oporze, że nie jest „pełnym” Niemcem. Za jego namową podejmuje działania wywiadowcze na rzecz Niemiec. Wobec zagrożenia aresztowaniem 24 sierpnia 1939 roku nielegalnie przekraczają granicę docierając do niemieckiego Złotowa. 2 września już jest w Łobżenicy, gdzie zajmuje się gromadzeniem majątku popolskiego, wykazując się dużym zaangażowaniem. Można odnieść wrażenie, że bardzo chce udowodnić swoją niemieckość przy swym mieszanym rodowodzie. Wstępuje do lokalnej samoobrony by strzec obiekty publiczne przed rzekomym polskim sabotażem, a na przełomie września i października przystąpił do wspomnianego Volksdeutscher Selbstschutz.

Młyn w Łobżenicy - miejsce pracy księgowego H.Schulza

Pod wpływem rzekomej brutalności Polaków wobec Niemców w tzw. bydgoskiej krwawej niedzieli postępuje u Schulza radykalizacja poglądów nazistowskich. Zostaje zastępcą burmistrza Łobżenicy, co daje mu szerokie możliwości działania. Bierze udział w brutalnych przesłuchaniach powracających Polaków z tułaczki. Staje się postrachem mieszkańców – bije ludzi na ulicy, dokonuje rekwizycji mienia polskiego i żydowskiego. Staje się coraz bardziej bezwzględny, szczególnie po objęciu funkcji komendanta obozu w Górce. Jeden z jego więźniów ks. Karol Glatzel nazywa go „szatanem w postaci człowieka”. Jako komendant obozu kieruje i bierze udział w polskich duchownych oraz 36 Żydów i kilku Polaków w listopadzie 1939 roku. Akcje w których bierze udział są poprzedzone i zakończone libacjami alkoholowymi, które być może mają zagłuszyć wyrzuty sumienia. Odpowiadając za łobżenickie więzienie, a później obóz dokonuje gwałtów na osadzonych tam Polkach i Żydówkach. Dopuszcza się ich również na kobietach i młodych dziewczynach będących na wolności. W lutym 1940 roku poślubił pielęgniarkę Martę Gonschorek, z którą spotykał się już pełniąc różne funkcje w lokalnym aparacie władzy. Para wkrótce doczekała się syna.

Eskalacja brutalności, degeneracja i bezkarność zaniepokoiły samych Niemców. Wymiar sprawiedliwości nie zarzucał mu mordów na Polakach i Żydach, lecz szarganie dumy niemieckiej, „zhańbienie rasy”, wykorzystywanie funkcji oraz pięć gwałtów. Sondergericht Bromberg w czerwcu 1940 roku skazał go na 15 lat więzienia w Koronowie. W trakcie odbywania kary urodził się mu syn. Losy Harry’ego do końca wojny nie są jasne. Wg jego relacji zgłosił się do służby w Wehrmachcie z którego prawdopodobnie zdezerterował.

Po wojnie pracował w księgowości, zaopatrzeniu w powiecie słupskim i łobeskim, a także w Szczecinie jako Henryk Szulc. Wobec otrzymywania listów od żony przebywającej na terenie Niemiec zainteresował się nim Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Jednocześnie pozostawał w nieformalnym związku z Polką Marią Ajewską, z którego miał syna Mariana Antoniego. Analizując treść korespondencji i kontakty Schulza UBP podejrzewał go o współpracę z Zachodem – kryptonim „Zdrajca”. Sytuacja szybko uległa zmianie, gdy jesienią 1952 roku przypadkowo rozpoznał brutalnie przez niego w 1939 roku pobity mieszkaniec Łobżenicy Antoni Warpiński.

Harry’ego aresztowano 3 marca 1953 roku. W postępowaniu zarzucono mu „zabijanie ludności cywilnej narodowości polskiej i żydowskiej”. Śchulz przyznaje się do torturowania, mordowania i przynależności do Selbstschutzu. Śledztwo w Bydgoszczy było bardzo nieudolne prowadzone. Nie interesowano się jego kontaktami i tym co wokół Schulza się działo w czasie wojny, a skupiono się na zbrodniach. Rozprawa skazująca Schulza na karę śmierci odbyła się 14-17 lipca 1953 roku przed Sądem Wojewódzkim w Bydgoszczy na sesji wyjazdowej w Nakle. Sąd Najwyższy utrzymał decyzją z 1 grudnia utrzymał w mocy wyrok I instancji. Rada Państwa nie skorzystała z prawa łaski. Wyrok wykonano 22 lutego 1954 roku w więzieniu karno-śledczym w Bydgoszczy.

W biografii Schulza jest wiele wątpliwości, pytań i niejasności, ale też elementów życia generujących refleksje na straszliwą jego ewolucją osobowościową. Co stało się z młodym dwudziestokilkuletnim w połowie Polakiem na jego życiowej drodze? Czy mieszane pochodzenie, rozbita rodzina, problemy ekonomiczne, zmiany miejsca zamieszkania, problemy ze znalezieniem pracy doprowadziły do wyzbycia się częściowych wprawdzie, ale jednak polskich korzeni?

Od 1938 roku wiódł normalne życie księgowego, spotykał się z Martą Goschorek, najprawdopodobniej myślał o założeniu rodziny – do czego doszło w lutym 1940 roku (po kilku miesiącach urodził się im syn). Jakie czynniki spowodowały porzucenie zapowiadającego się statecznego życia księgowego i przejście diametralnej metamorfozy, której efektem było przeistoczenie się w bezwzględnego mordercę?

Wraz z nadciągającym frontem w 1945 roku sprawcy mordów z czasu okupacji najczęściej pospiesznie opuszczali swe katownie i podążali za wycofującym się Wehrmachtem i administracją niemiecką. Zastanawiający jest fakt czemu Harry Schulz świadom swoich czynów nie podjął decyzji o ucieczce. Tym bardziej, że jego żona z kilkuletnim synem przedostała się do jednej z okupowanych stref Niemiec. Z jaki powodów podjął ryzyko pozostania w Polsce? Harry Schulz po wyroku sądowym skazującym go na karę śmierci zdecydował się napisać list pożegnalny do swej drugiej partnerki życiowej Mari A. i ich syna Mariana Antoniego: „Maryś droga! Jestem winny. Nikt i nic nie zdoła tego faktu odmienić lub mnie pomóc. Wyrządziłem Ci przemilczeniem przeszłości straszną, nie do naprawienia krzywdę życiową. Bałem się Ciebie stracić i Maniusia. Nie wiem, czy mi kiedykolwiek wybaczysz. Maryś droga! Nie wydawaj na mnie pieniędzy, zachowaj je dla naszego syna i siebie. Ciężko będzie Twe życie samej z Maniusiem. Na wszystko Cię proszę, bądź dla niego dobra i wychowaj go na prawego i uczciwego człowieka. Ojca on już nie ma. Nie wrócę już do Was, nie wrócę już do nikogo, nie ma już dla mnie miejsca w społeczeństwie. Muszę ponieść skutki mych czynów z przeszłości – mej winy. Jeśli możesz mi kiedyś wybaczyć – to proszę o to. Najwięcej męczy mnie Wasza przyszłość. Może Marian będzie Ci pomocny w otrzymaniu pracy i urządzeniu się. Proszę Cię o odrobinę dobroci – nie zasługuję na nią, napisz mi adresem podanym na kopercie – o tobie i naszym Mańku – musisz go przyzwyczaić do tego, że ojciec nie żyje. Piszę to, Maryś, z własnej nieprzymuszonej woli – jest to dla Was strasznym ciosem – niestety szczerą niezmienną prawdą […]. Kończę, całuję Ciebie, Maniusia z całego serca. Heniek”
AIPN Bydgoszcz

List zawiera ewidentne przyznanie się do wyrządzonych krzywd. Niemniej przepojony jest skruchą, usprawiedliwieniem, żalem, refleksją i znaczną troską losy rodziny – w szczególności syna Mariana Antoniego. Jawi się nam inna osobowość Harry’ego. List wyzwala kolejne pytanie. Dlaczego Schulz nie próbował negować zarzutów stawianych przez polski sąd i z rezygnacją przyznaje się do swych czynów? Może faktycznie żałuje tego co zrobił w czasie wojny i okupacji? Może był już zmęczony podwójnym życiem? A może to efekt stanu napięcia nerwowego?

Fragment uzasadnienia wyroku Sądu Wojewódzkiego: „Czy wybijanie zębów, bicie do utraty przytomności, kopanie podczas tzw przesłuchiwań, gwałcenie kobiet, znieważanie i bicie Polaków na ulicach było objęte rozkazem? Czy istotnie oskarżony musiał tak postępować? Na to pytanie daje odpowiedź sam oskarżony (…) tłumacząc swe zbrodnie jedynie obawą nie przyjęcia go do partii. Z cytowanych dokumentów niemieckich wynika, że członkowie Selbstschutzu w Łobżenicy zdawali sobie sprawę z bezprawności swych czynów (…). Nawet (…) hitlerowski sąd uznał Szulca za zbrodniarza. Zresztą sam oskarżony przyznał, że po tych zbrodniach miał wstręt do siebie.”
AIPN Bydgoszcz

Wśród wielu pytań są jeszcze dwa istotne, wręcz natury fundamentalnej. Na Pomorzu w 1939 roku niektórzy Niemcy nie dali się zmanipulować propagandzie nazistowskiej i nie zachowali się jak większość ich rodaków. Okazali wobec swych nieniemieckich sąsiadów w różnej formie pomoc. Czy Harry mógł wybrać inną drogę życiową? Czy musiał robić to co robił? Czy mógł być tym „innym”? Druga zasadnicza kwestia, kim był Harry Schulz? Polakiem? Niemcem?

Motto z albumu Selbstschutz Westpreussen: "Co czynisz dla narodu i ojczyzny, jest zawsze słuszne!" AIPN Bydgoszcz

Czy identyfikacja z powyższym hasłem mogła determinująco wpłynąć na Harry’ego i zatrzeć całkowicie u niego elementarny humanitaryzm? Postać Harry’ego Schulza generuje wiele pytań natury psychologicznej i socjologicznej odnoszących się do jego postaw oraz jego skomplikowanych wyborów i decyzji. Na powyższe nie znajdziemy już odpowiedzi. Konkludując trzeba podkreślić, że Harry Schulz jest przykładem sprawcy łączącego tragizm Polaków i Żydów, tak jak miejsce którym on kierował tj. obozem w Górce Klasztornej. Tragiczny los polsko-żydowski splata się w tym strasznym miejscu, a często syntezując pokazujemy, wyodrębniamy i rozdzielamy historię Polaków od historii Żydów. Na szczeblu lokalnym jest ona częstokroć wspólna. Należy również zauważyć, że komendant obozu jest przykładem rzadkiej skuteczności wymiaru sprawiedliwości, aczkolwiek w przypadku Schulza nieco przypadkowej. Jednocześnie jego casus daje możliwości pokazania jaki był stopień braku odpowiedzialności karnej sprawców.